Krzysztof Penderecki – „Kwartet na klarnet i trio smyczkowe” (1993); w opr. partii fletowej: Łukasz Długosz

1. Notturno
2. Scherzo
3. Serenada
4. Abschied

Kompozycja powstała w pierwszej połowie lat 90., w okresie, w którym w twórczości Krzysztofa Pendereckiego dominowała muzyka instrumentalna oraz w którym — po Diabłach z Loudun czy Królu Ubu — odszedł od tematów ciemności, śmierci i zła, by przenieść się w domenę światła i klasycznego piękna. O tym okresie w swoim artystycznym życiorysie powiedział tak: „Dziś — po przejściu lekcji późnego romantyzmu i wykorzystaniu możliwości myślenia modernistycznego — mój ideał artystyczny upatruję w claritas. Zwracam się do kameralistyki, uznając, iż więcej można wypowiedzieć głosem ściszonym, skondensowanym w brzmieniu 3–4 instrumentów”. Podkreśla jednocześnie, że dzieło powstało bez szczególnej okoliczności i bez konkretnego zamówienia, chciał go po prostu napisać, a jedyną motywacją była tutaj fascynacja Kwintetem smyczkowym C-dur — ostatnim dziełem kameralnym Schuberta — w którym Pendereckiego urzekły „prostota i jednoczesne wyrafinowanie”. Zapragnął również napisać utwór kameralny. Mieczysław Tomaszewski, biograf kompozytora, pytając, czy można tu mówić o etapie ucieczki w prywatność, zwraca uwagę, że Kwartet na klarnet i trio smyczkowe powstał latem, na ganku domu Pendereckiego w Lusławicach, „podczas rozkwitających wokół azalii i rododendronów”, oraz przywołuje słowa mistrza: „Chyba jest naznaczony prywatnością. Znaczy — swoistą sielankowością tego miejsca”. Utwór składa się z czterech części: Notturno — melancholijne i zamyślone, Scherzo — proste i geometryczne, o zmiennym rytmie i fakturze Serenada — utrzymana w tempie walca, Abschied — zamykające dzieło nostalgią za czymś, co zostało utracone. Przejrzysta struktura kompozycji i klasyczne proporcje stanowią tutaj wynik oszczędności środków muzycznych, a każdy dźwięk zdaje się być podyktowany prawem wewnętrznej konieczności. Zaowocowało to dziełem lirycznym, subtelnym, wyciszonym i intymnym. Sam kompozytor wyznaje, że chciał napisać muzykę, która nie będzie „rozgadana”, która skłoni się raczej w stronę kontemplacji. Podczas Puławskiego Festiwalu Muzycznego Wszystkie Strony Świata Kwartet na klarnet i trio smyczkowe usłyszymy w opracowaniu na flet.

KRZYSZTOF PENDERECKI (ur. 1933) — kompozytor, dyrygent i pedagog. Na świat przychodzi w wielokulturowej rodzinie o korzeniach polskich, niemieckich i ormiańskich. W dzieciństwie, zafascynowany skrzypcami, marzy o karierze wirtuoza. Silny wpływ wywiera na niego okres wojny i niemieckiej okupacji, który po latach wspomina słowami: „Pamiętam śpiewy, które dobiegały do mnie z żydowskich bóżnic, mam tę muzykę w uchu”. Studiuje kompozycję, najpierw prywatnie pod kierunkiem Franciszka Skołyszewskiego, a następnie w krakowskiej Akademii Muzycznej pod kierunkiem Artura Malawskiego i Stanisława Wiechowicza. Jednocześnie, jako student Uniwersytetu Jagiellońskiego, poświęca się filozofii i kulturze antycznej. Po studiach zostaje zatrudniony na stanowisku asystenta. W drugiej połowie lat 60. wykłada w Folkwang Hochschule für Musik w Essen (Niemcy), a na początku lat 70., w wieku 39 lat, zostaje mianowany rektorem krakowskiej Akademii Muzycznej. Funkcję tę będzie pełnił do 1987 roku. W 1959 roku, podczas Festiwalu Warszawska Jesień, zostają zaprezentowane jego trzy utwory: Strofy, Emanacje i Psalmy Dawida, które otrzymują kolejno I, II i III nagrodę Ogólnopolskiego Konkursu dla Młodych Kompozytorów. Kolejnym ważnym dziełem jest Tren ofiarom Hiroszimy — jedna z najbardziej znanych i najczęściej wykonywanych kompozycji Pendereckiego, która czyni go czołowym przedstawicielem awangardy muzycznej tamtych czasów oraz zapoczątkowuje pasmo sukcesów kolejnych utworów: Anaklasis, Polymorphii, Fonogramów, Psalmu i Pasji według św. Łukasza, pierwszego wielkiego dzieła w karierze Pendereckiego, będącego jednocześnie zerwaniem z radykalizmem awangardy. Utwór ten został napisany na zamówienie Westdeutscher Rundfunk w Kolonii dla uczczenia 700-lecia katedry w Münster, w której był po raz pierwszy zaprezentowany w 1966 roku. Wykonanie to stanowi punkt zwrotny w karierze Krzysztofa Pendereckiego. W następnym roku komponuje kolejne wielkie dzieło chóralne Dies irae, znane również jako Oratorium oświęcimskie. Z końcem lat 60. pisze swoją pierwszą operę — Diabły z Loudun, na zamówienie Opery w Hamburgu. Od tego czasu dzieło to jest wiele razy wykonywane, transmitowane przez radio, telewizję i wydawane na kolejnych albumach płytowych. Kolejne wielkie dzieło Pendereckiego to Jutrznia. Pierwsza część tej kompozycji, Złożenie do grobu, zostaje wykonana w katedrze w Altenbergu w 1970 roku, część druga, Zmartwychwstanie, rok później w katedrze w Münster. Wówczas, na zamówienie ONZ, pisze kolejne dzieło oratoryjne, kantatę Kosmogonia, a wykonanie utworu uświetniają swą obecnością prezydenci, premierzy i członkowie rodzin królewskich. W 1972 roku Krzysztof Penderecki rozpoczyna karierę dyrygencką. Od tego czasu kieruje największymi orkiestrami świata. W latach 70. jest również profesorem na Yale University School of Music. W 1973 roku kończy Symfonię nr 1 i prowadzi jej światowe prawykonanie w Peterborough (Wielka Brytania). Kompozytor tak mówi o tym dziele: „Podjąłem wtedy próbę podsumowania moich dwudziestoletnich doświadczeń muzycznych — czasu awangardowych, radykalnych poszukiwań. Była to suma tego, co jako awangardowy artysta mogłem powiedzieć”. W kolejnych Symfoniach zerwie z językiem awangardy i odejdzie od sonorystycznych poszukiwań. Drugim dziełem operowym Pendereckiego jest Raj utracony, mające swoją prapremierę w Lyric Opera of Chicago w 1978 roku oraz zaprezentowane następnie na zaproszenie papieża Jana Pawła II w Watykanie. Wśród kolejnych kompozycji należy wymienić: Koncert skrzypcowy nr 1, Te Deum, Koncert wiolonczelowy nr 2 (Penderecki dyryguje prawykonaniem Filharmoników Berlińskich i solisty Mstisława Rostropowicza), Koncert altówkowy i Polskie requiem — utwór napisany na zamówienie Państwowego Teatru Wirtembergii dla uczczenia 40. rocznicy zakończenia II wojny światowej. Światowa premiera trzeciej opery Pendereckiego, Czarnej maski, opartej na dramacie Gerharta Hauptmanna, jest punktem kulminacyjnym Festiwalu w Salzburgu w 1986 roku. W 1987 roku Pieśń Cherubinów jest po raz pierwszy wykonana podczas uroczystego koncertu w Waszyngtonie z okazji 60. urodzin Mstisława Rostropowicza. W tym samym roku Penderecki dyryguje podczas uroczystości nadania mu doktoratu honoris causa Uniwersytetu Madryckiego utworem Veni Creator. W 1988 roku otrzymuje nagrodę Grammy za Koncert wiolonczelowy nr 2, nagrany dla Wytwórni Erato z Mstisławem Rostropowiczem jako solistą. Premiera czwartej opery Pendereckiego, Króla Ubu, ma miejsce w 1991 roku w Operze Monachijskiej. Lata 90. przynoszą takie dzieła jak: Sinfonietta (prawykonanie Sinfonii Varsovii), Benedicamus Domino (prawykonanie podczas Festiwalu Wielkanocnego w Lucernie), Symfonia nr 5 (prawykonanie w Seulu), Koncert fletowy dedykowany Jean-Pierre’owi Rampalowi (prawykonanie z udziałem Rampala w Lozannie), Benedictus (prawykonanie Królewskiej Filharmonii ze Sztokholmu), Koncert skrzypcowy nr 2 (napisany dla Anne-Sophie Mutter), Siedem bram Jerozolimy (napisane na 3000-lecie Jerozolimy), Credo (prawykonanie podczas The Oregon Bach Festival w Eugene, Stany Zjednoczone). Koniec lat 90. przynosi Pendereckiemu dwie nagrody Grammy: za najlepszą kompozycję współczesną (Koncert skrzypcowy nr 2) oraz nagranie płytowe tego Koncertu z Anne-Sophie Mutter i London Symphony Orchestra pod jego batutą. W 2000 roku w Barbican Hall w Londynie ma miejsce prawykonanie Sonaty na skrzypce i fortepian — przez Anne-Sophie Mutter i Lamberta Orkisa, a rok później w Tokio prawykonanie Concerto grosso — z udziałem wiolonczelistów: Borisa Piergamienszczikowa, Han-Na Changa i Trulsa Mørka. Następnie powstają i mają swoje prawykonania: Koncert fortepianowy — napisany na zamówienie nowojorskiej Carnegie Hall i Emanuela Axa, Largo — w wykonaniu Mścisława Rostropowicza i Filharmoników Wiedeńskich, Symfonia nr 8 — z udziałem Olgi Pasiecznik, Koncert na róg i orkiestrę — z solistą Radovanem Vlatkoviciem, Kadisz — napisany z okazji 65. rocznicy likwidacji łódzkiego getta. W 2010 roku — z okazji 200-lecia urodzin Fryderyka Chopina — komponuje utwór Powiało na mnie morze snów… Pieśni zadumy i nostalgii, a następnie — na zamówienie i z okazji 200-lecia Musikverein w Wiedniu — Koncert podwójny na skrzypce i altówkę, którego prawykonanie ma miejsce w 2012 roku z udziałem Janine Jansen (skrzypce) i Juliana Rachlina (altówka). W 2013 roku w Kopenhadze ma miejsce prawykonanie nowej wersji opery Diabły z Loudun.

Krzysztof Penderecki ma w swoim dorobku także muzykę do filmów Rękopis znaleziony w Saragossie Wojciecha Jerzego Hasa i Katyń Andrzeja Wajdy, za którą otrzymał nagrodę filmową Orły. Jego muzyka była ponadto wykorzystywana w filmach: Lśnienie Kubricka, Egzorcysta Friedkina i Maska braci Quay. Poza wspomnianymi wcześniej uczelniami Penderecki wykładał również w Folkwang-Hochschule für Musik w Essen, pełnił funkcję dyrektora artystycznego Filharmonii Krakowskiej, jest dyrektorem artystycznym Festiwalu Casalsa w San Juan (Puerto Rico) i Sinfonia Varsovia oraz doradcą artystycznym Beijing Music Festival. W 2010 roku został zaproszony do Komitetu Honorowego Komisji Obchodów Roku Chopinowskiego przy Ambasadzie RP w Lizbonie, Tokio i Rzymie. Krzysztof Penderecki prowadzi również intensywną działalność dyrygencką. Współpracował z takimi renomowanymi zespołami jak: Wielka Orkiestra Symfoniczną Polskiego Radia i Telewizji w Katowicach, Münchner Philharmoniker, Sinfonieorchester des Norddeutschen Rundfunks w Hamburgu, Sinfonieorchester des Mitteldeutschen Rundfunks Sinfonie Orchester w Lipsku, London Symphony Orchestra, Philadelphia Orchestra, New York Philharmonic Orchestra, orkiestra radia japońskiego (NHK) w Tokio, orkiestra filharmoniczna w Osace. Był pierwszym dyrygentem gościnnym Sinfonieorchester des Norddeutschen Rundfunks w Hamburgu i Mitteldeutscher Rundfunk Sinfonie Orchester w Lipsku, obecnie jest gościnnym dyrygentem China Philharmonic Orchestra. W 2013 roku, nakładem wydawnictwa DUX i z okazji jubileuszu 80. urodzin kompozytora, ukazał się zbiór wszystkich Symfonii Pendereckiego, pod jego dyrekcją. Wydawnictwo otrzymało nagrodę International Classical Music Awards w kategorii muzyka współczesna. Za swoje kompozycje Krzysztof Penderecki otrzymał następujące nagrody: I, II i III nagrodę podczas Konkursu Młodych Związku Kompozytorów Polskich 1959 (za Strofy, Emanacje i Psalmy Dawida), nagrodę za Tren ofiarom Hiroszimy podczas Międzynarodowej Trybuny Kompozytorów UNESCO 1961 w Paryżu, dwukrotnie Prix Italia: w 1967 roku za Passio et mors Domini nostri Jesu Christi secundum Lucam, a w 1968 roku za Dies irae. Wśród nagród honorowych i odznaczeń należy wymienić m.in.: Nagrodę Związku Kompozytorów Polskich 1970, Nagrodę im. Jeana Sibeliusa 1983, Nagrodę Izraelskiej Fundacji im. Karla Wolffa 1987, Grammy Award 1988, 1999, 2001, Wielki Krzyż Zasługi Orderu Zasługi RFN 1990, Nagrodę Międzynarodowej Rady Muzycznej UNESCO 1993, Order Za Zasługi dla Kultury Księstwa Monaco 1993, Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski 1993, tytuł Commandeur dans l’Ordre des Arts et des Lettres 1996, Classical Award jako Best Living Composer of the Year 2000, Ordine al Merito della Repubblica Italiana 2000, Premio Principe de Asturias de las Artes 2001, Nagrodę Wielką Fundacji Kultury 2002, Nagrodę im. Romano Guardiniego 2002, Preis der Europäischen Kirchenmusik 2003, Order Orła Białego 2005, Commander of the Three Star — Order Republiki Łotewskiej 2006, Nagrodę im. Józefa Chełmońskiego 2008, Złoty Medal Ministra Kultury Republiki Armenii 2008. Jest doktorem honoris causa Saint Olaf College w Northfield w Minnesocie, Georgetown University w Waszyngtonie, Universidad Autónoma sw Madrycie, Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytetu Warszawskiego, Akademii Muzycznej w Krakowie, Akademii Muzycznej w Warszawie, Universidad Católica Argentina w Buenos Aires, Uniwersytetu Jagiellońskiego, Universitatea Babeş-Bolyai w Klużu-Napoce, Duquesne University w Pittsburghu, Academia de Muzică Gheorghe Dima, Universität Luzern, Yale University w New Haven, Konserwatorium w Erywaniu, Akademii Muzycznej w Gdańsku, a także uniwersytetów w Rochester, Bordeaux, Leuven, Belgradzie, Glasgow, St. Petersburgu, Lipsku, Seulu. Krzysztof Penderecki jest również członkiem honorowym Royal Academy of Music w Londynie, Accademia Nazionale di Santa Cecilia w Rzymie, Kungliga Musikaliska Akademien w Sztokholmie, Akademie der Künste w Berlinie, Academia Nacional de Bellas Artes w Buenos Aires, Académie Internationale de Philosophie et de l’Art w Bernie, Polskiej Akademii Nauk, Académie Nationale des Sciences Belles Lettres et Art w Bordeaux, Royal Irish Academy of Music w Dublinie, Academia Scientiarum et Artium Europaea w Salzburgu, Institute for Advanced Study University Bloomington, The Kościuszko Foundation w Nowym Jorku, Gesellschaft der Musikfreunde w Wiedniu, Academy for Performing Arts w Hong Kongu, Konserwatorium im. N. Rimskiego-Korsakowa w St. Petersburgu, Konserwatorium im. Komitasa w Erewaniu.

Krzysztof Penderecki jest czołowym przedstawicielem współczesnej muzyki polskiej i najbardziej utytułowanym z żyjących polskich kompozytorów. Jego bogaty dorobek kompozytorski tworzą dzieła zróżnicowane pod względem gatunków, form i stylów. Odnaleźć tu można wpływy awangardy i późnego romantyzmu. W twórczości kompozytora badacze wyróżniają następujące fazy stylistyczne: 1) etap awangardy i sonoryzmu — poszukiwania nowego brzmienia i przebiegu dramatycznego; 2) etap otwarcia się na sferę sacrum i przestrzeń duchowej wspólnoty — rozumienie sztuki jako formy doświadczenia religijnego, ekumenizm; 3) etap nowych inspiracji — poezja polska, judaizm, Daleki Wschód. Jak jednak podkreślają badacze — pomimo tej różnorodności i przemian muzycznego języka — dla twórczości Pendereckiego charakterystyczna jest niezmienność poglądów filozoficznych i estetycznych: koncepcja dzieła muzycznego rozumianego jako wyrazista forma o udramatyzowanej narracji, skłaniającego odbiorcę do refleksji egzystencjalnych i pozamuzycznych oraz odniesionego do sfer sacrum i profanum. Zwraca się również uwagę na postawę ekumeniczną kompozytora, który, poszukując wspólnej przestrzeni duchowej, stwierdza: „To, co najważniejsze w kulturze, powstało z przemieszania się wielu wpływów”, a odnosząc się do swojego pochodzenia: „Jestem hybrydą” oraz: „Zawsze miałem pociąg do religii prawosławnej, z drugiej zaś strony fascynowała mnie kultura zachodnia z jej racjonalizmem, ale i z umiejętnością ekspresji najbardziej złożonych stanów i uczuć”. Penderecki — w swoim rozumieniu artystycznej kreacji — przekracza warsztat i rzemiosło oraz ujmuje ją jako działalność otwartą na wymiar duchowy. Jak pisze Mieczysław Tomaszewski — biograf i znawca twórczości kompozytora — głęboką warstwę osobowości Pendereckiego wyznacza „heterogeniczne dziedzictwo”: fascynacja ziemią i niebem, wschodem i zachodem, tradycją i nowoczesnością. Tomaszewski wskazuje również na następujące cechy artystycznego charakteru Pendereckiego: duch niezależności („Penderecki urodził się po to, by iść pod prąd”), duch przekory, przymus sięgania po radykalne środki oraz wewnętrzne poczucie mocy. Sam kompozytor, odsłaniając swoje motywacje i priorytety twórcze, stwierdza: „Uprawiam różne formy muzyczne. Szukam w nich odpowiedzi na nurtujące mnie pytania i wątpliwości. Poszukiwanie ładu i harmonii łączy się z odrzuceniem rozpadu i apokalipsy. Świat zewnętrzny wkracza niejednokrotnie z całą brutalnością w moje życie wewnętrzne. Świat muzyki jest jednak światem idealnym. Najchętniej przeto zwracam się do nieskażonej zewnętrznością, czystej formy muzycznej. Krążę, błądzę — wchodzę w mój symboliczny labirynt. Tylko droga okrężna prowadzi do spełnienia”.

ZNAJDŹ W PROGRAMIE: 08.11.2015 | NIEDZIELA 19:00 | KWARTETY FLETOWE
PRZECZYTAJ ARTYKUŁY O WYKONAWCACH:
ŁUKASZ DŁUGOSZ – flet
KRZYSZTOF LEKSYCKI – skrzypce
ILONA NIECIĄG – altówka
ADAM KLOCEK – wiolonczela

ŹRÓDŁA
▪ krzysztofpenderecki.eu
▪ Krzysztof Penderecki — Itinerarium. Wystawa szkiców muzycznych, pod. red. Z. Barana, Kraków: Bunkier Sztuki. Galeria Sztuki Współczesnej, 1998
▪ R. Chłopicka, Krzysztof Penderecki między sacrum a profanum. Studia nad twórczością wokalno-instrumentalną, Kraków: Akademia Muzyczna w Krakowie, 2000
▪ J. Kania, R. Żabicka, Hortus musicus. Księga pamiątkowa z okazji osiemdziesiątej rocznicy urodzin Krzysztofa Pendereckiego, Kraków: Wydawnictwo Aureus, 2012
▪ M. Tomaszewski, Krzysztof Penderecki i jego muzyka: cztery eseje, Kraków: Akademia Muzyczna w Krakowie, 1994
▪ M. Tomaszewski, Penderecki. Bunt i wyzwolenie, t. 1: Rozpętanie żywiołów, Kraków: PWM, 2008
▪ M. Tomaszewski, Penderecki. Bunt i wyzwolenie, t. 2: Odzyskiwanie raju, Kraków: PWM, 2010
▪ M. Tomaszewski, Penderecki, t. 1: Rozmowy lusławickie, Olszanica: Wydawnictwo Bosz, 2005
▪ Twórczość Krzysztofa Pendereckiego, pod red. M. Tomaszewskiego, T. Małeckiej, Kraków: Akademia Muzyczna w Krakowie, 2013