Karol Szymanowski – „Mazurki nr 1-4”, op. 50, M56 (1924-25)

1. Sostenuto, molto rubato
2. Allegramente, poco vivace (Rubasznie)
3. Moderato
4. Allegramente, risoluto

Dzięki swemu nowatorstwu Mazurki, op. 50 Szymanowskiego osiągnęły wysoką rangę w polskiej muzyce fortepianowej po I wojnie światowej. Stanowiąc nową odsłonę chopinowskiego dziedzictwa, weszły do kanonu stylu narodowego. Mazurki powstawały w czasie, gdy Szymanowski kończył pracę nad Królem Rogerem, dlatego, można spojrzeć na nie jak na rodzaj odprężenia od żmudnego cyzelowania wielkiej opery. Badacze zwracają również uwagę, że jedną z motywacji ich napisania była chęć urozmaicenia własnego programu koncertowego. Szymanowski pisał w listach do przyjaciół: „Piszę małe, łatwe Mazurki, by rozweselić nieco swoje programy wirtuozowskie”. Chociaż kompozytor określił cały cykl mianem „niebywale prostego”, to Mazurki wymagają od solisty wysokich umiejętności wykonawczych oraz wrażliwości artystycznej i emocjonalnej. Badacze zauważają, że element ludowy, taneczny splata się tutaj z najwyższym wyrafinowaniem i wcieleniem artystycznej natury Szymanowskiego, a jednocześnie upatrują w Mazurkach jeden z przejawów ewolucji stylu Szymanowskiego. Teresa Chylińska pisze: „Wstrząs duchowy, jakim było odzyskanie przez Polskę wolności i niepodległości, spowodował przewartościowanie artystycznych priorytetów: imperatywem nadrzędnym stało się dla Szymanowskiego wypracowanie stylu polskiego w muzyce”. Sam kompozytor tak powiedział o swoim dziele: „Najbardziej skondensowane wyrażenie idei współczesnej muzyki polskiej dałem w cyklu 20 mazurków”. Uwagę zwraca ponadto duże zróżnicowanie poszczególnych utworów: są wśród nich proste, sentymentalne, rubaszne, szlacheckie, żywiołowe i refleksyjne. Składające się na pierwszy zeszyt Mazurki nr 1–4 zadedykował Szymanowski Arturowi Rubinsteinowi, który wykonał je w 1924 roku. Mazurek nr 1 jest w swym charakterze najbardziej góralski ze wszystkich. Nr 2 jest szybki i radosny, z lekkim akcentem refleksyjności. Nr 3 to zapisana w umiarkowanym tempie piękna melodia. Nr 4 przeciwnie — jest przepełniony radością, żywiołowy i rytmiczny.

KAROL SZYMANOWSKI (1882–1937) — najsłynniejszy polski kompozytor pierwszej połowy XX wieku, zaliczany do grona największych twórców europejskich swoich czasów oraz uznawany za jedynego, obok Chopina, polskiego kompozytora, któremu udało się zyskać międzynarodową sławę. Urodzony w Tymoszówce na Ukrainie, w rodzinie szlacheckiej kultywującej tradycje patriotyczne oraz zainteresowanej nowymi trendami naukowymi i artystycznymi. Naukę gry na fortepianie rozpoczyna pod kierunkiem ojca, pierwsze kompozycje pisze w wieku 14 lat. Po maturze pobiera prywatne lekcje w Warszawie oraz zostaje współzałożycielem wydawnictwa nastawionego na promocję dzieł młodych polskich kompozytorów. Po koncertach warszawskich i berlińskich w 1907 roku zostaje uznany za najzdolniejszego z grupy określanej mianem Młodej Polski oraz pozyskuje znamienitych wykonawców dla swoich utworów. Za pierwszymi sukcesami postępują kolejne w postaci nagród w konkursach kompozytorskich. W tym czasie poznaje i zaprzyjaźnia się z Witkacym i pianistą Arturem Rubinsteinem. Do 1911 roku dużo podróżuje do Niemiec i Włoch, a w kolejnych latach do Wiednia, gdzie jego II Symfonia spotyka się z bardzo pozytywnym przyjęciem. Podpisuje również wieloletni kontrakt wydawniczy z Universal Edition. Wystawne życie wiedeńskie doprowadza jednak Szymanowskiego do kłopotów finansowych i załamania depresyjnego. Jego samopoczucie pogarsza samobójstwo przyjaciółki Witkacego, Jadwigi Janczewskiej, które łączone jest z osobą kompozytora. Równowagę odzyskuje dzięki podróży do Północnej Afryki, która daje początek fascynacji światem arabskim i owocuje takimi dziełami, jak III Symfonia czy Pieśni Muezina Szalonego. Wybuch I wojny światowej zmusza Szymanowskiego do powrotu na Ukrainę, podróżuje jednak do Rosji, gdzie m.in. poznaje Prokofiewa. Dużo czasu spędza na studiowaniu literatury i filozofii, ale przede wszystkim na pracy twórczej, która owocuje powstaniem kilku mistrzowskich dzieł (Pieśni Miłosne Hafiza, Mity, Pieśni księżniczki z baśni, I Koncert skrzypcowy). Zaprzyjaźnia się ze skrzypkiem Pawłem Kochańskim, który od tej pory będzie stanowić inspirację skrzypcowych dzieł Szymanowskiego. W wyniku powojennych przemian rodzina Szymanowskich traci Tymoszówkę i osiedla się w Warszawie. Szymanowski włącza się aktywnie w życie publiczne i kulturalne wolnej Polski. Ponownie jest to czas intensywnych podróży. Odwiedza Wiedeń, Paryż i Londyn, a następnie, z Kochańskim i jego żoną, odbywa tournée po Stanach Zjednoczonych. W efekcie tych podróży muzyka Szymanowskiego wkracza na światowe estrady. Na początku lat 20. XX wieku przebywa przez jakiś czas w Zakopanem, gdzie odkrywa folklor podhalański, który wywrze silny wpływ na jego dalszą twórczość. W 1926 roku w warszawskim Teatrze Wielkim ma miejsce prapremiera opery Król Roger, która staje się wielkim sukcesem kompozytora. W roku kolejnym Szymanowski obejmuje stanowisko dyrektora Konserwatorium Warszawskiego, a po przekształceniu w Wyższą Szkołę Muzyczną — rektora. Zajmuje się również publicystyką, pisząc m.in. o wychowawczej roli kultury muzycznej w społeczeństwie. W tym czasie zaczyna mieć problemy ze zdrowiem. Jak podają źródła ukojenia nerwów szukał w nałogach; sugeruje się czasem przelotne kontakty z narkotykami. Po rozpoznaniu gruźlicy płuc kompozytor wyjeżdża na kolejne kuracje. W związku z pobytem w sanatorium nie może uczestniczyć w tryumfalnie przyjętym prawykonaniu Stabat Mater. W latach 20. i 30. muzyka Szymanowskiego zdobywa duży rozgłos, jego dzieła są wykonywane przez czołowych solistów światowych scen. Kompozytor otrzymuje także liczne nagrody i odznaczenia państwowe, m.in. tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Od lat 30. mieszka i tworzy głównie w swojej zakopiańskiej willi Atma. Powstają w tym czasie dzieła, takie jak: 12 pieśni kurpiowskich na głos i fortepian, IV Symfonia, Litania i II Koncert skrzypcowy. Stan zdrowia i sytuacja finansowa kompozytora stopniowo się pogarszają. Motywowany względami zarobkowymi odbywa liczne podróże koncertowe, m.in. do Lwowa, Warszawy, Kopenhagi, Moskwy, Bukaresztu, Paryża, Amsterdamu, Hagi, Londynu, Sztokholmu, Oslo, Rzymu. Następnie leczy się we francuskich sanatoriach. W 1936 roku uczestniczy jeszcze w próbach i premierze Harnasiów w paryskiej operze. Umiera w klinice w Lozannie. Jego ciało zostaje złożone w Krakowie, w Krypcie Zasłużonych. Pośmiertnie zostaje odznaczony Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski I klasy. Uroczysty pogrzeb, zorganizowany na koszt państwa, zdaje się być czymś, co Szymanowski doskonale przewidział. Z listu do przyjaciela: „Polska oficjalna (rząd) stanowczo nie chce mnie uznać. Posługuje się mną wyłącznie wtedy, kiedy jestem niezbędny dla propagandy. Faktem jest, że tu gwiżdże się na mnie i że mógłbym zginąć z głodu, a nikt by palcem nie ruszył. Inna rzecz z moim przyszłym pogrzebem. Będzie wspaniały, tego jestem pewien. Tutaj uwielbia się uroczystości żałobne i wielkich zmarłych”.

W powszechnej opinii Karol Szymanowski był uważany za osobę przewrażliwioną, neurasteniczną, narcystyczną, nieodporną na krytykę oraz impulsywną. Jak relacjonuje Iwaszkiewicz jego marzeniem była rola mentora i moralnego autorytetu. Samotność, także artystyczna, była Szymanowskiemu przykra, nie radził sobie z nią, ciągle szukając nowych relacji. Było w jego osobowości coś demonicznego, z ducha młodopolskiego. Przez badaczy jest przedstawiany jako dziecko XIX stulecia, artysta, dla którego sztuka stanowiła narzędzie wyrażania i potwierdzania własnej tożsamości. Był miłośnikiem sztuki, literatury i filozofii, człowiekiem błyskotliwym i wykwintnym, którego Anna Iwaszkiewiczowa określiła lapidarnie słowami „kultura i przerafinowanie”. Najważniejszym uczuciem była dla Szymanowskiego miłość ujmowana w kategoriach zmysłowości i antycznego kultu piękna. Mimo początkowej fascynacji tak męskością, jak i kobiecością, Szymanowski uznawał siebie za homoseksualistę, a fakt ten tylko z pozoru akceptował w sposób bezproblemowy. Zgłębieniu tajemnicy miłości poświęcił wiele utworów. Podsumowując swoje życie, wypowiedział słynne zdanie: „Jednego w życiu nie żałuję — tego, że tak dużo kochałem”. Bezdyskusyjnie — był artystą obdarzonym wyjątkowym talentem. W twórczości Szymanowskiego wyróżnia się trzy zasadnicze okresy. W fazie dojrzewania — do 1913 roku — przyswajał sobie dotychczasowy język muzyczny oraz pozostawał pod wpływem wzorów późnego romantyzmu i literackiego modernizmu. Okres drugi — do 1919 roku — to inspiracja kulturami orientalnymi i antycznymi oraz indywidualizacja stylu. Ostatni okres — do śmierci kompozytora — to tworzenie nowego stylu narodowego, czerpiącego z folkloru, oraz posługiwanie się odkrywczymi środkami techniki kompozytorskiej. „Muzyka nasza musi odzyskać odwieczne swe prawa: bezwzględnej wolności, zupełnego wyzwolenia z jarzma stworzonych wczoraj norm i nakazów. Niech będzie narodową w rasowej swej odrębności, ale nie prowincjonalną” — postulował Szymanowski. Inna linia interpretacyjna rysuje drogę rozwoju Szymanowskiego od neoromantyzmu przez impresjonizm po ekspresjonizm. Ewolucja stylu kompozytorskiego Szymanowskiego jest także ujmowana jako odzwierciedlenie najważniejszych tendencji muzycznych początku XX wieku oraz ogniwo łączące twórczość polskich kompozytorów od Chopina po Lutosławskiego. Pomijając powyższe podziały, wskazuje się na pewien wspólny rys twórczości Szymanowskiego, którym był zawsze silny ładunek emocjonalny, ale ujęty w karby formy i podporządkowany władzy intelektu. W jego dorobku znajdują się dzieła orkiestrowe, koncerty, kwartety i utwory skrzypcowe oraz fortepianowe, pieśni, utwory chóralne, oratoria, opery i balety. Od współczesnych odróżniała Szymanowskiego wysoka wrażliwość, subtelność cieniowania, barwność materiału harmonicznego oraz przeciwstawianie się konwencjom systemu dur-moll. W oryginalnych stylizacjach folklorystycznych ujawnia się indywidualny styl kompozytora. Znawcy twórczości Szymanowskiego akcentują szeroką skalę muzycznych emocji, rozpościerającą jego twórczość między introwertycznym liryzmem a ekstatycznym erotyzmem oraz łączenie tradycji zachodnioeuropejskiej z kulturą antyczną, arabską i polską muzyką ludową.

ZNAJDŹ W PROGRAMIE: 09.11.2015 | PONIEDZIAŁEK 19:00 | MAMIKO UEYAMA
PRZECZYTAJ ARTYKUŁY O WYKONAWCACH:
MAMIKO UEYAMA – fortepian

ŹRÓDŁA
▪ Classical Archives — classicalarchives.com
▪ Encyklopedia muzyczna PWM: część biograficzna, t. 1–12, pod red. E. Dziębowskiej, Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1979–2012
▪ Encyklopedia muzyki, pod red. A. Chodkowskiego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006
▪ karolszymanowski.pl
▪ Polskie Centrum Informacji Muzycznej — polmic.pl
▪ Polskie Wydawnictwo Muzyczne — pwm.com.pl
▪ E. Antokoletz, Muzyka XX wieku, Wrocław: Pozkal, 2009
▪ T. Chylińska, Karol Szymanowski i jego epoka, t. 2, Kraków: Musica Iagellonica, 2008
▪ B. Pociej, Romantyzm bez granic, Warszawa: Biblioteka Więzi, 2008
▪ B. Schaeffer, Dzieje muzyki, Warszawa: WSiP, 1993
▪ B. Schaeffer, Muzyka XX wieku. Twórcy i problemy, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1975
▪ Karol Szymanowski w perspektywie kultury muzycznej przeszłości i współczesności, pod red. Z. Skowrona, Kraków–Warszawa: Musica Iagellonica, Instytut Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego, 2007