Johann Sebastian Bach – „Preludium i fuga nr 4 cis-moll”, BWV 849 (1722)

Kompozycje pochodzą ze zbioru 48 Preludiów i fug, opublikowanych w pierwszej części Das Wohltemperierte Klavier (BWV 846–869), zbiorze zawierającym utwory napisane przez Bacha podczas pobytu w Köthen, w czasie rozkwitu jego muzyki klawesynowej, oraz będącym jedynym dziełem, które jeszcze za jego życia zyskało popularność dzięki licznym odpisom. Na zachowanym autografie Bacha z 1732 roku znajduje się taki zapisek kompozytora: „Na pożytek i dla korzystania spragnionej wiedzy młodzieży, jak również dla szczególnej rozrywki w tym studio już biegłych”. Pomimo tej deklaracji, odnośnie aspektów edukacyjnego i rozrywkowego, mamy tu do czynienia z utworami o najwyższej wartości artystycznej i poruszającym języku muzycznym. O bogactwie emocji zawartych w dziele tak mówił muzykolog Albert Schweitzer, jeden z najważniejszych badaczy życia i twórczości Bacha: „Najbardziej przejmuje w nich nie forma, nie konstrukcja utworów, lecz odzwierciedlający się w nich światopogląd. Das Wohltemperierte Klavier nie służy przyjemności, lecz zbudowaniu. Radość, ból, płacz, skarga, śmiech: wszystko brzmi w tym dziele, lecz w taki sposób, iż poprzez wyrażające to dźwięki przechodzi się ze świata niepokoju w świat pokoju”. Utwory składające się na ten zbiór są połączone parami: każdej opartej na prostym temacie fudze towarzyszy preludium — forma, która pierwotnie oznacza po prostu funkcję muzyczną, otwierającą dzieło. O Fudze cis-moll mówi się, że jest ona najpiękniejsza w całym zbiorze oraz wymaga od pianisty wysokich umiejętności wykonawczych.

JOHANN SEBASTIAN BACH (1685–1750) — urodzony w Eisenach, niemiecki kompozytor i organista epoki baroku, przez wielu uważany za najwybitniejszego kompozytora tradycji europejskiej. Na świat przychodzi w rodzinie luterańskiej o starych tradycjach muzycznych — drzewo genealogiczne Bachów sięga do pierwszej połowy XVI wieku. Ojciec, miejski muzyk, uczy Bacha gry na klawesynie i skrzypcach, z kolei jego wuj — gry na organach. Jako dziecko Bach traci rodziców. Zostaje oddany pod opiekę najstarszego brata, Johanna Christopha, zamieszkałego w Ohrdruf. W gimnazjum otrzymuje wykształcenie humanistyczne, w domu uczy się gry na instrumentach oraz studiuje partytury. Jego nauczycielem jest w tym czasie kompozytor Johann Pachelbel. W wieku 14 lat otrzymuje stypendium prestiżowej szkoły przykościelnej w Lüneburg. Śpiewa w chórze, gra w szkolnej orkiestrze oraz na organach i klawesynie. Na życie zarabia występami podczas imprez okolicznościowych. Studiuje muzykę francuską oraz wokalną i organową. Ma również szansę poznać renomowanych organistów owych czasów: Georg’a Böhma i Johanna Adama Reinckena. Po ukończeniu szkoły nie kontynuuje edukacji, wkrótce podejmuje pracę muzyka kościelnego w Weimarze, a następnie w Arnstadt, gdzie pracuje do 1707 roku. Wtedy też poznaje kolejnego mistrza organów Dietericha Buxtehude, którego wpływ uwidacznia się w jego pierwszych kompozycjach. Kolejnym miejscem pracy staje się Mühlhausen, gdzie dodatkowo podejmuje się zaprojektowania organów dla tamtejszego kościoła. W wieku 22 lat żeni się ze swoją daleką kuzynką, Marią Barbarą. Komponuje, oparte na biblijnych tekstach, kantaty. Z tego okresu najprawdopodobniej pochodzą także: słynna Toccata i fuga d-moll, BWV 565 oraz Preludia i fugi D-dur, BWV 532. Pierwszym opublikowanym dziełem jest kantata Gott ist mein König. Bach wraca następnie do Weimaru, gdzie na dworze Wilhelma Ernsta gra na organach i klawesynie, pracuje z dużym zespołem profesjonalnych muzyków oraz komponuje i wykonuje bardziej zróżnicowaną niż dotychczas muzykę. Ma zapewnione dobre warunki pracy, cieszy się przychylnością księcia, wzrasta także jego wynagrodzenie. Rozwija się jego styl, poznaje włoskie schematy harmoniczne, pisze wiele kompozycji organowych, a po mianowaniu na stanowisko kapelmistrza jego zadaniem jest regularne pisanie kantat. Bach rozpoczyna pracę nad przeznaczonym dla młodych organistów zbiorem Orgelbüchlein, zawierającym luterańskie hymny kościelne. Po odrzucaniu jego kandydatury na stanowisko nadwornego kompozytora (przypadło ono G.P. Telemannowi), składa wymówienie i zatrudnia się jako kapelmistrz na dworze księcia Leopolda w Köthen, gdzie kieruje reprezentującą dobry poziom kapelą dworską. Pracodawca pozwala Bachowi na swobodę twórczą; większość dzieł z tego okresu to kompozycje o charakterze świeckim. Są wśród nich Koncerty brandenburskie, suity, sonaty, partity oraz pierwsze koncerty skrzypcowe. Powstają również pierwsze preludia i fugi, które następnie zostaną włączone do monumentalnego zbioru Das Wohltemperierte Klavier, napisanego na wszystkie tonacje molowe i durowe oraz będącego swoistym kompendium popularnych form muzycznych epoki. W 1720 roku umiera nagle żona kompozytora. Wiedząc, że sam nie pogodzi obowiązków domowych z zawodowymi, Bach żeni się wkrótce z młodą sopranistką Anną Magdaleną Wilcke — mimo dużej różnicy wieku para będzie tworzyć zgodne małżeństwo. W tym czasie Bach występuje w Hamburgu przed mającym już prawie sto lat organistą J.A. Reinckenem, który, po wysłuchaniu improwizacji na temat chorału An Wasserflüssen Babylon, mówi: „Myślałem, że ta sztuka umarła, ale widzę, że w panu dalej żyje”. W 1723 roku zostaje kantorem w kościele i szkole św. Tomasza w Lipsku, gdzie kieruje również zespołami muzyków w miejskich kościołach. Na tym stanowisku pozostanie do końca życia. Ponieważ jest zobowiązany do regularnego zapewniania repertuaru lipskim kościołom, nie ma czasu na czekanie na przypływ inspiracji; komponuje szybko, w odstępach tygodniowych. Pracując nad kolejnymi dziełami, łączy automatyczne przekształcenia form z elementem kreatywności, będącym wynikiem indywidualnego talentu i smaku. W początkowych latach swojego pobytu w Lipsku pisze kantaty oraz pierwsze wersje Magnificat D-dur i Pasji wg św. Jana. W późniejszym okresie powstają duże formy wokalne: Pasja wg św. Mateusza, Pasja wg św. Marka, Oratorium na Boże Narodzenie. W 1729 roku otrzymuje nominację na stanowisko dyrektora Collegium Musicum — świeckiego towarzystwa muzycznego; podczas cotygodniowych koncertów wykonuje własne kompozycje. Na potrzeby tych koncertów powstają koncerty skrzypcowe i klawesynowe oraz niektóre z cyklu Clavier-Übung. W latach 30. rozpoczyna także starania o tytuł nadwornego kompozytora Augusta III Sasa. Przesyła władcy m.in. dwie pierwsze części Wielkiej mszy h-moll, uznawanej za arcydzieło muzyki chóralnej, oraz kantatę na krakowską koronację. Starania przynoszą upragnione stanowisko, o którym Bach myśli jako o narzędziu w procesie budowania swojego prestiżu. Tarcia między kompozytorem a jego lipskimi pracodawcami mają bowiem miejsce nieomal bez przerwy. Komponuje w tym czasie Partity fortepianowe, Koncert włoski, Uwerturę francuską oraz kolejny cykl Preludiów i fug. Rok 1741 przynosi Wariacje Goldbergowskie, skomponowane dla hrabiego Hermana Karla von Keyserlinga i napisane jako lekarstwo na jego bezsenność. Jest to kolejny cykl Bacha wykorzystujący różnorodne formy muzyczne, kanony i formy polifoniczne. Cykl doczekał się współcześnie wielu interpretacji, wśród których znajdują się: opracowanie fortepianowe Glenma Goulda, wersja na harfę Catrin Finch, jazzowe wykonanie Keitha Jarretta oraz wykorzystująca bogactwo muzyki tradycyjnej i nowoczesnej aranżacja Uriego Caine’a. W 1747 roku Bach przybywa do Poczdamu, gdzie jest gościem króla Prus Fryderyka II Wielkiego. Władcy dedykuje dzieło Musikalisches Opfer, składające się z fug, kanonów i tria opartych na jednym temacie. Wkrótce zostaje członkiem Stowarzyszenia Nauk Muzycznych, założonego przez Lorenza Ch. Mizlera. Pod koniec lat 40. kompozytor zaczyna chorować, pogarsza mu się wzrok. W wyniku nieudanych operacji dochodzi do infekcji. Jako możliwą przyczynę śmierci podaje się również udar mózgu. Bach umiera w wieku 65 lat, zostaje pochowany w prezbiterium kościoła św. Tomasza w Lipsku. Kunst der Fuge — ostatnie, niedokończone dzieło kompozytora — zostało opublikowane w rok po jego śmierci, ale pozostało właściwie niezauważone. Obecnie jest uznawana za szczytowe osiągnięcie techniki polifonicznej. Synowie Bacha kontynuowali muzyczną tradycję rodziny; najsłynniejszym z nich jest Carl Philipp Emanuel.

Johann Sebastian Bach — największy z wielkich — był samoukiem. Chcąc rozwijać się w zakresie kompozycji, kopiował dzieła mistrzów baroku. Mimo że obecnie bywa nazywany geniuszem muzycznym, jego sytuacja zawodowa sprawiła, że przez współczesnych był postrzegany przede wszystkim jako praktyk: organista, kantor, nauczyciel. Wymienione formy aktywności wpłynęły decydująco na twórczość kompozytora, warunkując charakter pisanych dzieł. Bach, znając wartość swoich umiejętności, często wikłał się w konflikty z pracodawcami. Był człowiekiem interesu potrafiącym dbać o swoje sprawy. Za życia Bacha opublikowano niewiele jego dzieł, a po śmierci kompozytora podzielone między spadkobierców rękopisy uległy rozproszeniu. Do końca XVIII wieku, wyparty przez klasyków Mozarta i Haydna, pozostawał w zapomnieniu. Jego dorobek, o którego rozmiarach nawet najbliższa rodzina nie miała pełnego rozeznania, oceniano jako anachroniczny. Przewartościowanie tej oceny przyszło z początkiem XIX wieku. Dzięki publikacjom historycznym i wykonaniom (przede wszystkim Pasji wg św. Mateusza pod dyrekcją Mendelssohna) kompozycje Bacha zaczęły być znane w szerszych kręgach. Z inicjatywy Roberta Schumanna wydania dzieł wszystkich podjęło się, działające od 1850 roku, Bach-Gesellschaft, które następnie zostało zastąpione przez Neue Bachgesellschaft, organizujące festiwale i publikujące kolejne dzieła. Wydany w połowie XX wieku katalog tematyczny Bach Werke Verzeichnis (BWV) obejmuje ponad 1000 kompozycji: kantaty, utwory chóralne, chorały i pieśni religijne, dzieła na organy i klawesyn, muzykę kameralną i orkiestrową oraz kanony i fugi. Wśród inspiracji, z jakich czerpała twórczość Bacha, wymienia się chorał protestancki, niemiecką szkołę organową oraz muzykę francuskiego i włoskiego baroku. Z kolejnymi latami intensywnej działalności kompozytorskiej jego twórczość ewoluowała zarówno w zakresie techniki, jak i stylu. Bach był artystą, który na narodowych inspiracjach wzniósł muzyczny gmach o uniwersalnym znaczeniu oraz twórcą, który rzemiosło przekształcił w poezję. W utworach wydających się być zwykłymi wprawkami pisanymi dla początkujących instrumentalistów, ujawnia się nieposkromiona inwencja geniuszu oraz umiejętność syntezy różnorodnych elementów, dająca obraz dziedzictwa całej dotychczasowej muzyki europejskiej. Tym samym, dzieło Bacha staje się koniecznym punktem odniesienia dla wszystkich nurtów późniejszych. Z uwagi na kreowanie oryginalnych wzorców kompozytorskiego rzemiosła i technicznej doskonałości mówi się, że Bach — podobnie jak Newton w nauce — wyznaczył nowy paradygmat muzyczny. Jak zauważa biograf: „Muzyka Bacha mogła być źródłem teorii, sama nie stając się skostniałą teorią”. Geniusz kompozytora zestawia się z doskonałością boskiego stworzenia, gdzie perfekcyjność każdego gestu łączy się z kreatywnością myśli i pięknem estetycznym. Mistrz kontrapunktu i polifonii był jednocześnie architektem form harmonicznych. W pochodzącym z 1738 roku eseju magistra Birnbauma czytamy: „Tam, gdzie zasady kompozycji są najściślej zachowane, musi niezawodnie panować porządek. Jest pewne, że głosy w dziełach tego wielkiego mistrza muzyki cudownie stapiają się ze sobą bez najmniejszego zamieszania. Poruszają się razem lub przeciwstawnie, tak jak potrzeba. Gdy wszystko jest wykonane tak jak powinno, nie ma nic piękniejszego niż owa harmonia”.

ZNAJDŹ W PROGRAMIE: 09.11.2015 | PONIEDZIAŁEK 19:00 | MAMIKO UEYAMA
PRZECZYTAJ ARTYKUŁY O WYKONAWCACH:
MAMIKO UEYAMA – fortepian

ŹRÓDŁA
▪ Classical Archives — classicalarchives.com
▪ Encyklopedia muzyczna PWM: część biograficzna, t. 1–12, pod red. E. Dziębowskiej, Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1979–2012
▪ A. Schweitzer, Jan Sebastian Bach, Warszawa: W.A.B., 2009
▪ Ch. Wolff, Johann Sebastian Bach. Muzyk i uczony, Warszawa: Wydawnictwo Lokomobila, 2011
▪ E. Zavarský, J.S. Bach, Kraków: PWM, 1985