Ignacy Jan Paderewski – „Humoreski koncertowe nr 2 i 3”, op. 14 (1887-88)

2. Sarabanda h-moll
3. Caprice G-dur

Cykl Humoreski koncertowe — należący do najsłynniejszych dzieł fortepianowych Paderewskiego — wszedł na trwałe do repertuaru koncertowego i edukacyjnego. Sam kompozytor wykonywał go często podczas swoich występów. Składa się on z dwóch zeszytów: utwory w stylu dawnym i utwory w stylu współczesnym. Te prezentowane podczas Festiwalu Wszystkie Strony Świata należą do zeszytu pierwszego. Sarabanda nawiązuje w swej formie do tańca barokowego oraz wzorców bachowskich, ale, jak zauważają badacze, daleka jest kapryśnego stylu bachowskiej sarabandy bogatej w środki ornamentalne i kontrapunktyczne. Natomiast wirtuozowskie Caprice w pomysłowy sposób czerpie ze Scarlattiego, wprowadzając przy tym w atmosferę jego dzieł.

IGNACY JAN PADEREWSKI (1860–1941) — polski pianista, kompozytor, pedagog i polityk. Na świat przychodzi w małej miejscowości na Podolu, na kresach dawnej Rzeczpospolitej. Wychowywany jest przez ojca — jego matka zmarła, gdy miał zaledwie kilka miesięcy — ale także i od niego został odcięty w dzieciństwie. Po wybuchu powstania styczniowego ojca aresztowano i osadzono w więzieniu na ponad rok. Paderewski uczy się najpierw u prowincjonalnych nauczycieli. W 1873 roku rozpoczyna studia w Instytucie Muzycznym w Warszawie. Profesorowie nie wróżą mu kariery pianistycznej, a co więcej — za niepodporządkowanie się regułom uczelni Paderewskiemu grozi usunięcie z uczelni. W końcu zostaje zawieszony na rok, a czas ten poświęca na podróże koncertowe po Rosji. W trakcie — ten zaledwie szesnastoletni pianista — trafia na krótko do więzienia i choruje na szkarlatynę. Z opresji wybawia go ojciec, który poucza syna w liście: „Kto nie chce słuchać, ten musi pokutować” oraz sugeruje, by ten najpierw „ukończył konserwatorium i dopiero zaczął grywać koncerta”. Paderewskiemu udaje się ukończyć studia, co więcej, z wynikiem celującym, a następnie zostaje zatrudniony przez uczelnię jako nauczyciel gry na fortepianie. W 1880 roku poślubia Antoninę Korsakównę, która umiera wkrótce po urodzeniu ich syna, Alfreda. Jej pamięci poświęca Elegię b-moll, z dedykacją: „Tobie”. Paderewski marzy o karierze kompozytora, dlatego podróżuje do Berlina, gdzie studiuje kompozycję, kontrapunkt i instrumentację. W Berlinie poznaje Straussa, Rubinsteina, Joachima, de Sarasate i in. oraz znajduje wydawcę dla wszystkich dotychczasowych — i jak się wkrótce okaże także większości z późniejszych — dzieł. W tym czasie odbywają się jego pierwsze koncerty kompozytorskie. Wyjeżdża również do Zakopanego i jako jeden z pierwszych zaczyna interesować się muzyką góralską (pisze Album tatrzański, op. 12, inspirowany podhalańskim folklorem). Za namową Heleny Modrzejewskiej rozpoczyna studia pianistyczne w Wiedniu, wykładając w tym samym okresie w konserwatorium w Strasburgu oraz występując jako solista i akompaniator. Podczas drugiej podróży do Wiednia, w 1887 roku, rozpoczyna się jego kariera jako wirtuoza. Jego nauczyciel, Teodor Leszetycki, początkowo sceptycznie nastawiony do umiejętności młodego Paderewskiego, powie wtedy: „To geniusz, który doszedłszy do najwyższych szczytów, utrzyma się tam siłą niezłomnej woli i nieustannego trudu”. Rok później Paderewski wyjeżdża z recitalami do Paryża — koncerty te dają początek europejskiej, a z czasem światowej karierze pianisty, która trwać będzie ponad 50 lat oraz zaprowadzi Paderewskiego do Londynu, Nowego Jorku, a także Afryki Południowej, Australii, Nowej Zelandii i Tasmanii. W 1891 roku występuje przed królową Wiktorią i jej dworem w Windsorze. Po koncercie królowa zapisuje w dzienniku: „Grał wręcz cudownie. Taka siła i takie delikatne uczucie. Doprawdy sądzę, że jest równy Rubinsteinowi”. Po koncertach w Stanach Zjednoczonych prasa pisze natomiast: „największa atrakcja, jaką widział kiedykolwiek Nowy Jork”, „największa sensacja Ameryki”. Jeden z amerykańskich recitali Paderewskiego gromadzi na widowni trzy tysiące słuchaczy. Występy we wszystkich wymienionych powyżej miejscach przynoszą mu sławę i pieniądze, które często przeznacza na cele artystyczne, edukacyjne, społeczne i polityczne. Z jego inicjatywy w Stanach Zjednoczonych powstaje Fundacja Paderewskiego dla młodych kompozytorów. Do najsłynniejszych jego dzieł należy napisana w tym czasie Fantazja polska, wykonywana wielokrotnie przez renomowane zespoły europejskie i amerykańskie. Sukces wirtuoza oraz działalność społeczna sprawiają, że Paderewski staje się jedną z najbardziej popularnych i docenianych osób w Stanach Zjednoczonych. W 1889 roku żeni się po raz drugi, wybranką Paderewskiego jest jego przyjaciółka — Helena z Rosenów, z którą wyrusza wkrótce w podróż koncertową do Stanów Zjednoczonych. Podczas tournée w Hiszpanii dowiaduje się o tragicznej śmierci swojego 21-letniego syna Alfreda. Zrozpaczony, odwołuje wszystkie koncerty. W 1901 roku w Warszawie występuje z koncertem inauguracyjnym w gmachu nowo wybudowanej filharmonii (której sam jest udziałowcem), wykonując swój Koncert a-moll, op. 17 oraz kompozycje Chopina. Po koncercie napisano: „Zdawało się, że to Chopin powstał z grobu, że to on sam, wielki, niezrównany, grą swoją zachwyca i porywa”. Paderewski utrzymuje przyjaźń z Saint-Saënsem, którego poznał w czasie swojego paryskiego debiutu. Słynna jest wypowiedź francuskiego kompozytora: „Jest to geniusz, który przypadkiem gra także na fortepianie”. Do ostatnich dzieł Paderewskiego dużego formatu należy Symfonia h-moll ‘Polonia’, inspirowana tragicznymi losami narodu. Na ograniczenie działalności kompozytorskiej mają wpływ liczne podróże pianistyczne. W 1910 roku w Krakowie uczestniczy — rzecz jasna jako fundator — w odsłonięciu Pomnika Grunwaldzkiego. Na kilkudniowych uroczystościach z okazji 500. rocznicy zwycięstwa nad Krzyżakami obecnych jest około 160 tysięcy osób. Wydarzenie staje się narodową manifestacją jedności Polaków ze wszystkich zaborów i zza oceanu. Paderewski staje się duchowym przywódcą narodu, a on sam zaczyna bardziej interesować się polityką. Jeszcze w tym samym roku, podczas obchodów 100. rocznicy urodzin Chopina, wygłasza swoje słynne przemówienie, w którym stwierdza, że twórczość Chopina wyraża ducha narodu polskiego. „On nasz, a my jego, albowiem w nim się objawia cała nasza zbiorowa dusza. Więc krzepmy serca do wytrwania, do trwania, myśli skrójmy do czynów, do dzielnych, sprawiedliwych, uczucia podnośmy do wiary, do silnej, bo nie zginie naród, co ma taką wielką, nieśmiertelną duszę”. Paderewski, pomimo początkowej niechęci, rejestruje na płytach swoje wykonania pianistyczne. Tuż przed wielką wojną spotyka się z poznanym wcześniej Romanem Dmowskim, a krótko potem angażuje się w działalność polityczną, stając się orędownikiem sprawy polskiej. Przemawia pod pomnikiem Tadeusza Kościuszki, wygłasza odezwę do Polonii amerykańskiej, z Henrykiem Sienkiewiczem staje na czele Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce, podejmuje charytatywne tournées (ponad 300 koncertów), zostaje członkiem paryskiego Komitetu Narodu Polskiego oraz jego delegatem w Stanach Zjednoczonych, w 1917 roku przedstawia prezydentowi Stanów Zjednoczonych Woodrow Wilsonowi memoriał w sprawie Polski. Po zakończeniu wojny, w styczniu 1919 roku, Paderewski przybywa do Warszawy — przyjmowany jest triumfalnie. Jeszcze w tym samym miesiącu zostaje powołany na stanowisko premiera i ministra spraw zagranicznych. Z Robertem Dmowskim podpisuje w imieniu Polski traktat pokojowy w Wersalu. Wkrótce pozycja rządu Paderewskiego ulega osłabieniu, a on sam — rozgoryczony, że odmawia mu się możliwości służenia ojczyźnie — składa dymisję. Pomimo dowodów sympatii ze strony Polaków w 1920 roku decyduje się wyjechać do Szwajcarii. Wkrótce pojawiają się dowody uznania od rządu polskiego oraz państwowe odznaczenia: Wielka Wstęga Orderu Orła Białego i Wielka Wstęga Orderu Polonia Restituta z Gwiazdą. Paderewski zostaje także mianowany polskim delegatem na międzynarodowe konferencje i kongresy, ale z funkcji tej wkrótce rezygnuje, nie mogąc się pogodzić z przekazywanymi mu instrukcjami i podejmowanymi decyzjami. Z końcem 1921 roku wyjeżdża do Stanów Zjednoczonych i wycofuje się z czynnego życia politycznego. W wieku 62 lat decyduje się powrócić — z sukcesem — do działalności koncertowej. Nagrywa również kolejne płyty. Ostatni raz do Polski przyjeżdża w 1924 roku. Z końcem 1929 roku sporządza testament, w którym znajduje się zapis na rzecz Uniwersytetu Jagiellońskiego. Pod wpływem gen. Władysława Sikorskiego ponownie włącza się w życie polityczne i bierze udział w utworzeniu koalicji antysanacyjnej określanej mianem Front Morges. W 1938 roku przygotowuje ostatnie wydawnictwo płytowe. W 1940 roku wyjeżdża do Stanów Zjednoczonych, m.in. w celu zorganizowania pomocy do rodaków. Na prośbę gen. Sikorskiego zgadza się przewodniczyć emigracyjnej Radzie Narodowej RP. Swoje ostatnie przemówienie wygłasza na tydzień przed śmiercią. Zostaje pochowany na Narodowym Cmentarzu Arlington w Waszyngtonie, wśród zasłużonych bohaterów Stanów Zjednoczonych, gdzie w 1963 roku prezydent J.F. Kennedy ufunduje tablicę pamiątkową. Podczas pogrzebu trumna zostaje okryta polskim sztandarem z Orderem Virtuti Militari, przyznanym Paderewskiemu pośmiertnie. W 1992 roku jego prochy zostają przeniesione do krypty katedry św. Jana w Warszawie.

Ignacy Jan Paderewski — Polak, który zdobył wielkie uznanie w świecie, uwielbiany pianista i ceniony kompozytor. Został uhonorowany najważniejszymi odznaczeniami polskimi i zagranicznymi, m.in. Wielkim Krzyżem Orderu Imperium Brytyjskiego i tytułem Sir, oraz kilkunastoma doktoratami honoris causa, m.in. Uniwersytetu Jagiellońskiego i Warszawskiego oraz uczelni amerykańskich: Yale, Oxford, Cambridge i Columbia. Przez całe życie Paderewskiego przeplatają się działalność pianistyczna, kompozytorska i pianistyczna. Zapytany raz, w jaki sposób doszedł do swojego sukcesu, wirtuoz Paderewski odpowiada: „Powodzenie swe zawdzięczam w jednym procencie talentowi, w dziewięciu procentach szczęściu, a w dziewięćdziesięciu procentach pracy. Praca, praca i jeszcze raz praca jest największą tajemnicą mojego powodzenia”. Przez współczesnych był uznawany za najwybitniejszego pianistę od czasów Liszta. Będąc aktywny na scenie politycznej i koncertowej, pozostawał nad wyraz skryty jeżeli chodzi o jego ambicje kompozytorskie, nie zdradzał również, czy w tej dziedzinie czuje się artystą spełnionym. Dorobek Paderewskiego–kompozytora, chociaż niewielki, jest zróżnicowany i obejmuje m.in. operę, symfonię, wariacje i miniatury fortepianowe, sonaty na skrzypce i fortepian, pieśni oraz utwory na fortepian i orkiestrę. Wśród utworów, które weszły do repertuaru polskiego i światowego wymienić należy: Fantazję polską, Koncert fortepianowy, utwory fortepianowe — m.in. Pieśni wędrowca, Tańce polskie, Album majowe, Humoreski koncertowe — pieśni (do słów Asnyka i Mickiewicza) oraz Sonatę a-moll na skrzypce i fortepian. W twórczości kompozytorskiej Paderewskiego wskazuje się często na odniesienie do dziedzictwa muzyki romantycznej, fascynację Chopinem, historyzm oraz sięganie do polskiej tradycji narodowej, wpływy muzyki ludowej i stylizacje. Paderewski był pierwszym kompozytorem w historii polskiej muzyki, który zaczerpnął inspirację z tańców i pieśni Podhala. Sam kompozytor identyfikował się z tzw. muzyką narodową, a do swojej twórczości podchodził jak do swoistej formy patriotycznego posłannictwa. Co się tyczy stylu, odrzucał Paderewski postulaty modernistów, dbał o piękną formę, ekspresję uczuć i treści ideowych oraz harmonię dzieła.

ZNAJDŹ W PROGRAMIE: 09.11.2015 | PONIEDZIAŁEK 19:00 | MAMIKO UEYAMA
PRZECZYTAJ ARTYKUŁY O WYKONAWCACH:
MAMIKO UEYAMA – fortepian

ŹRÓDŁA
▪ Classical Archives — classicalarchives.com
▪ Encyklopedia muzyczna PWM: część biograficzna, t. 1–12, pod red. E. Dziębowskiej, Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1979–2012
▪ Encyklopedia muzyki, pod red. A. Chodkowskiego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006
▪ M. Perkowska-Waszek, Paderewski i jego twórczość, Kraków: Musica Iagellonica, 2010
▪ B. Raba, Między romantyzmem a modernizmem. Twórczość kompozytorska Ignacego Jana Paderewskiego, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2010
▪ B. Weber, Paderewski, Kraków: PWM, 1992
▪ A. Zamoyski, Paderewski, Warszawa: PIW, 1982