Richard Strauss – „Serenada Es-dur”, op. 7 (1881)

Pierwsze dzieło Richarda Straussa, które przekroczyło granice Monachium, jego rodzinnego miasta. Prawykonanie miało miejsce w 1882 roku w Dreźnie, pod kierunkiem Franza Wüllnera, co należy uznać za wielki zaszczyt uczyniony młodemu kompozytorowi przez tego uznanego dyrygenta, który kierował prawykonaniami oper Wagnera — Das Rheingold i Die Walküre. Związek kompozytora z dyrygentem przyniósł w kolejnych latach prawykonania poematów symfonicznych Dyl Sowizdrzał i Don Kichot, pod kierunkiem Wüllnera. Pozytywną opinię wyraził także o Straussie dyrygent i kompozytor Hans von Bülow, który, otrzymawszy partyturę Serenady, powiedział: „Niezwykle utalentowany młody człowiek. Po Brahmsie bez wątpienia najwybitniejsza indywidualność”. Jest to utwór jednoczęściowy, oparty na rozszerzonej formie sonatowej. Chociaż zainspirowana Mozartem Serenada jest dziełem młodzieńczym, to zachwyca swoim urokiem, wdziękiem i dynamiką, a także umiejętnościami technicznymi siedemnastoletniego Straussa, który sprawnie wykorzystał w niej możliwości kolorystyczne instrumentów dętych.

RICHARD STRAUSS (1864–1949) — niemiecki kompozytor oraz dyrygent epoki późnego romantyzmu. Od ojca, Franciszka Józefa — waltornisty, otrzymuje staranne wykształcenie muzyczne i wcześnie zaczyna komponować. Naukę gry na fortepianie rozpoczyna w wieku 4 lat, a pierwsze utwory pisze w wieku 6 lat. Rozpoczyna również naukę gry na skrzypcach i gra w amatorskiej orkiestrze, kierowanej przez swojego ojca. Na początku lat 80. XIX wieku mają miejsce pierwsze wykonania jego kompozycji, jak również pierwsze ich publikacje. Młody Strauss kończy gimnazjum muzyczne w Monachium i podejmuje studia humanistyczne, które jednak przerywa i rozpoczyna karierę dyrygencką. Jego pierwsze dzieła są utrzymane w stylu Schumanna i Mendelssohna. Strauss interesuje się również Wagnerem. W drugiej połowie lat 80. pracuje jako trzeci dyrygent opery w Monachium. W tym czasie pisze pierwsze poematy symfoniczne (Don Juan, Macbeth) i zbiory pieśni oraz poznaje śpiewaczkę Paulinę de Ahna, z którą bierze ślub. Pracuje również jako asystent przy wystawieniu dzieł Wagnera w Bayreuth oraz zostaje zatrudniony na stanowisku kapelmistrza na dworze w Weimarze. W 1889 roku kieruje prawykonaniem poematu Don Juan, a sukces tego koncertu powoduje, że Strauss zostaje zaliczony do grona najważniejszych kompozytorów niemieckich swoich czasów. W kolejnych latach dyryguje orkiestrami w Berlinie, Lipsku, Bayreuth i Monachium oraz podejmuje podróże koncertowe do miast europejskich. W 1898 roku rozpoczyna pracę na stanowisku pierwszego dyrygenta opery dworskiej w Berlinie, a w 1901 roku staje na czele Allgemeiner Deutscher Musikverein i przyczynia się do powstania pierwszego związku zawodowego kompozytorów. Dwa lata później w Londynie odbywa się festiwal monograficzny poświęcony twórczości Straussa, a kompozytor otrzymuje tytuł honoris causa Uniwersytetu w Heidelbergu. Odbywa turnée w Europie i Stanach Zjednoczonych. Duży rozgłos przynosi mu opera Salome, wykorzystująca dysonanse i rozbudowaną chromatykę. Od 1909 roku są organizowane w Niemczech Tygodnie Straussowskie prezentujące jego utwory. Strauss otrzymuje kolejny doktorat honoris causa Uniwersytetu w Oksfordzie, a następnie zaczyna wykładać w klasie kompozycji Akademie der Künste w Berlinie. Po I wojnie światowej przenosi się do Wiednia oraz kieruje wykonaniami Wagnera, Mozarta oraz własnymi. Z wiedeńskimi filharmonikami występuje w Ameryce Południowej. W 1924 roku — z okazji 60. urodzin Straussa — ma miejsce wiele wydarzeń i festiwali poświęconych jego muzyce. Kiedy do władzy dochodzi Hitler, Strauss nie porzuca aktywności twórczej i koncertowej, co spotyka się z negatywnymi opiniami środowiska, oraz obejmuje kierownictwo Reichsmusikkammer, jednostki kierującej sceną muzyczną Trzeciej Rzeszy. Po usunięciu z tego stanowiska — w wyniku konfliktu z rządem hitlerowskim — nie odcina się od panującej władzy oraz pisze kilka utworów propagandowych, m.in. hymn olimpiady w Berlinie. W okresie Trzeciej Rzeszy i II wojny światowej komponuje głównie dzieła operowe. Po wojnie przenosi się do Szwajcarii, a dwa lata przed śmiercią otrzymuje obywatelstwo austriackie. W 1948 roku zostaje oczyszczony z zarzutu współpracy z faszystowskim reżimem, a rok później otrzymuje doktorat honoris causa Uniwersytetu w Monachium.

Richard Strauss — „mieszczański humanista” — czerpał inspirację z życia i literatury, raz to spoglądając w stronę ziemi i aktualnych problemów społecznych, innym razem uciekając w świat marzeń i wyobraźni. Łączył aspekty techniczne z duchowymi, czym zapewnił swoim dziełom szeroki zasięg oddziaływania. Chociaż tworzył w burzliwym okresie historycznym oraz w czasie szybkiego rozwoju technologicznego, to zawsze pozostawał wierny romantycznej estetyce. Prawdopodobnie właśnie z tego powodu obecnie jest określany przez badaczy jako twórca końca ery mieszczańskiej w sztuce, a nie jako artysta nowych czasów. Ernst Krause, biograf Straussa, pisze: „Śmierć mistrza — 8 września 1949 roku — należy uważać za moment, w którym zamknęła się epoka późnoromantyczna. Mistrz epoki psychologizmu, urzekający czarodziej dźwięków, uniwersalny twórca, był jednocześnie ostatnim z muzyków, którzy w swym myśleniu i odczuwaniu jednoczyli wszystkie siły minionych stuleci”. Ponieważ Strauss jedynie w ograniczonym stopniu czerpał z nowej estetyki w muzyce oraz z uwagi na jego uwikłanie w życie muzyczne Trzeciej Rzeszy, miejsce kompozytora w historycznym rozwoju muzyki stało się przedmiotem wielu sporów i dyskusji. Należy jednak pamiętać, że za życia Straussa podkreślało się nowatorstwo takich dzieł jak Don Juan, Salome czy Elektra, a on sam zaczął funkcjonować jako jeden z najważniejszych kompozytorów niemieckich. Ponadto, z uwagi na przemiany w indywidualnym języku muzycznym, można w twórczości Straussa odnaleźć cechy charakterystyczne dla późnego romantyzmu, ekspresjonizmu, modernizmu, secesji czy neoklasycyzmu. Od samego początku naturalnym medium artystycznej kreacji była dla kompozytora orkiestra. Strauss, praktykujący dyrygent, był mistrzem instrumentacji, doskonale zaznajomionym z możliwościami brzmieniowymi poszczególnych grup orkiestry. W swoich dziełach drobiazgowo opracowywał każdą partię, oczekując od wykonawców umiejętności wirtuozowskich. Szczególne znaczenie odegrał w rozwoju gatunku poematu symfonicznego. Do najbardziej rozpoznawalnych należą poematy Don Juan, Życie bohatera i Tako rzecze Zaratustra, którego fragment został wykorzystany w filmie 2001: Odyseja kosmiczna Stanleya Kubricka. Innym ważnym gatunkiem w twórczości Straussa były pieśni, których napisał około 150. Do jego najbardziej znanych oper należą: Salome, Elektra i Kawaler z różą.

ZNAJDŹ W PROGRAMIE: 13.11.2015 | PIĄTEK 19:00 | KONCERT ZAMKNIĘCIA
PRZECZYTAJ ARTYKUŁY O WYKONAWCACH:
MŁODA POLSKA FILHARMONIA
ADAM KLOCEK – dyrygent

ŹRÓDŁA
▪ Classical Archives — classicalarchives.com
▪ Encyklopedia muzyczna PWM: część biograficzna, t. 1–12, pod red. E. Dziębowskiej, Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1979–2012
▪ Encyklopedia muzyki, pod red. A. Chodkowskiego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006
▪ E. Krause, Ryszard Strauss. Człowiek i dzieło, Kraków: PWM, 1983